سخن بلاگ

مسجد، جایگاه و آثار

برخی از اصطلاحات دینی، پیش از اسلام نیز به کار می‌رفته‌اند و معانی گوناگونی داشته‌اند، ولی در اسلام همان اصطلاحات، معانی ویژه‌ای به خود گرفته‌اند. مسجد و محراب از این واژگانند. در کتاب‌های لغت، معانی فراوانی برای این دو واژه بیان شده است.

مفهوم شناسی
برخی از اصطلاحات دینی، پیش از اسلام نیز به کار می‌رفته‌اند و معانی گوناگونی داشته‌اند، ولی در اسلام همان اصطلاحات، معانی ویژه‌ای به خود گرفته‌اند.مسجد و محراب از این واژگانند. در کتاب‌های لغت، معانی فراوانی برای این دو واژه بیان شده است.

مسجد
مسجَد (به فتح جیم) به معنای پیشانی که نشان سجده بر آن باقی مانده است و هر یک از اندام‌هایی که در هنگام سجده کردن با زمین تماس گیرد آمده است.[1]
مسجد (به کسر جیم) به معنای محل و موضعی است که در آن جا سجده کنند و هر محلی که در آن عبادت انجام شود و هم چنین مکان ویژه‌ای که برای برپا داشتن نماز وقف کنند. مکان عبادت مسلمانان، خانه خدا، جایگاه سجود، جای نماز خواندن و نمازگاه، از معانی مسجد به شمار می‌روند.[2] مسجد در اصطلاح مکانی است که برای نماز و عبادت تعیین می‌شود و احکام ویژه‌ای دارد، برای مثال، توقف جنب و حائض در آن حرام است، تمیز کردن آن مستحب و خوابیدن در آن مکروه است. بنابراین، نمازخانه‌های مدارس و اداره‌ها و حسینه‌ها که در آن نماز می‌خوانند، ولی به عنوان مسجد تعیین نشده، احکام مسجد را ندارند.
علت اینکه جایگاه نماز و عبادت، مسجد نامیده شده، این است که سجده از شریف‌ ترین و مهم‌ ترین ارکان نماز است و در آن، بیش از دیگر بخش‌های نماز، انسان به خداوند نزدیک می‌شود، پس، اسم مکان را از سجده گرفته‌اند و آن را محل عبادت و نماز نامیده‌اند.

محراب
محراب از ماده حرب به معنای جنگ است. مسلمانان باید این درس را همیشه در مسجد بیاموزند که برای به دست آوردن کمالات مورد نظر اسلام، راهی جز جهاد و جنگ با دشمنان داخلی (هوای نفس و دسیسه شیطان) و خارجی (دشمنان اسلام و کافران) که همیشه در کمین انسان مؤمن نشسته‌اند و برای سرنگونی آنان نقشه‌ها می‌کشند، وجود ندارد.
محراب در لغت به این معنا آمده است: بالا خانه و حجره بالای حجره، غرفه، صدر مجلس، پیشگاه، مقابل پایگاه، صدر اطاق، پیشگاه مجلس و شریف ترین موضع آن، جای نشستن پادشاهان، جای امام [جماعت] در مسجد، شریف ترین جای در مسجد، طاق درون مسجد که به طرف قبله باشد. چون این طاق وسیله مبارزه با شیطان است، محراب نام کرده‌اند.[3]
درصدر اسلام استفاده از محراب برای مشخص کردن سمت مسجد الحرام شناخته شده نبود و محراب بعدها برای تعیین جهت قبله، به ساختمان افزوده شد. درباره نخستین محراب، سخنان گوناگونی گفته‌اند. برخی محراب مسجد النبی و برخی محراب جامع سید عتبه را نخستین محراب می‌دانند.[4]واژه محراب در قرآن چهار بار تکرار شده است که به معنای محل عبادت است.[5]


ضرورت و اهمیت موضوع
واژه مسجد یادآور سجده و کرنش است که زیباترین شکل پرستش و بندگی است. مسجد مرکز پرستش خالصانه و توحید ناب است که سروش اذان از آن جا طنین می‌افکند و جان و دل خداپرستان را صفایی تازه می‌بخشد. مسجد، نخستین نهاد عبادی ـ سیاسی در جامعه اسلامی است. جایگاه علم و دانش، محل عبادت، جایگاه قاضیان، عالمان و مفسران و پایگاه تبلیغاتی اسلام که قداست و حرمت والایی دارد.
مسجد‌ها بزرگ ترین پایگاه‌های دینی هستند و پس از گذشت 14 قرن، هنوز محکم‌ ترین مقر دینی به شمار می‌روند و گذشت زمان و تبلیغات دشمن نتوانسته است ا ین پایگاه اسلام را منزوی کند. در قرآن مجید و گفتار معصومان، فضیلت‌های فراوانی برای مسجد بیان شده است. هم چنین در این سخنان، با بیان جایگاه والای این مکان مقدس، افرادی که به مسجد رفت و آمد می‌کنند نیز پر منزلت شمرده شده‌اند. در این بخش جنبه‌های ضرورت و اهمیت مسجد را بیان می‌کینم:

1ـ فضیلت مسجد
مسجد خانه پیامبران و پرهیزکاران[6] و مؤمنان[7] است. مسجد‌ها انوار الهی[8] و بهترین مکان‌ها نزد خداوند هستند؛[9] زیرا مسجد زیارتگاه موحدان است و باغ‌های بهشت در زمین است.[10]
مسجد بازار آخرت[11] و خانه خدا در زمین است[12] و ستارگان زمین به شمار می‌روند.[13] بنابراین، مساجد در ردیف قرآن و عترت قرار داده شده است.[14]

2ـ حضور در مسجد
نشستن در مسجد، عبادت است[15] و سبب آرامش و رحمت الهی می‌شود.[16]
حاضران در مسجد، میهمانان[17] و زائران پروردگار هستند.[18] نشستن در مسجد گنجینه‌ای بهشتی، بلکه[19] بهتر از نشستن در بهشت است.[20]
رفتن به مسجد ثواب بسیاری دارد و سبب افزایش حسنات[21] و حذف گناهان می‌شود.[22] و انسان را در جوار عرش الهی جای می‌دهد[23] و از آتش سوزان‌ رهایی می‌بخشد.[24] هم چنین سبب ورود انسان به بهشت می‌شود.[25]

3ـ آباد کردن و بنای مسجد
هر کس مسجدی بسازد، از اهل خدا می‌شود[26] و وارد بهشت می‌گردد[27] و خداوند به او در بهشت، خانه[28] یا قصر [29] یا شهر بزرگی[30] می‌بخشد. کسانی که مسجد را آباد می‌کنند مانع نزول بلا هستند.[31] مسجدها باید بزرگ[32] و بدون اشرافیت ساخته شود[33] و زینت کردن آنها هم چون معبدهای یهود و نصاری جایز نیست.[34]هم چنین مشرکان حق ندارند خانه‌های خدا را آباد کنند.[35]

4ـ آداب مسجد
برخی از بناها، اهمیت ویژه‌‌ای دارند و شارع مقدس برای آنها آدابی خاص تعیین کرده تا مسلمانان بر اساس آن، اعمال دینی را اجرا و در آن بناها رفت و آمد کنند. برای مثال مکه و حرم ائمه، احکام و قداست ویژه‌ای دارند.
مسجد نیز از مکان‌هایی است که فضیلت ویژه‌ای دارد و رفت و آمد و حتی توقف در آن با قاعده و قانون‌هایی، صورت می‌گیرد. این خود نشان دهنده اهمیت و قداست مسجد در نظر شارع است.
داشتن طهارت،[36] خواندن‌ دعای ورود به مسجد،[37] وارد شدن با پای راست[38] و بد بو نبودن دهان،[39] از آداب ورود به مسجد است. نشستن رو به قبله،[40] تمیز کردن مسجد،[41] خواندن نماز تحیت[42] و خوش بو کردن مسجد[43] نیز از کارهای مستحب به شمار می‌رود.
انداختن آب دهان و بینی[44] خندیدن در مسجد،[45] خواندن نماز میت در مسجد،[46] خرید و فروش،[47] خوابیدن،[48] خواندن شعر،[49] اجرای حدود[50] و سخنان بیهوده[51] در مسجد مکروه است و خواندن دعا هنگام خروج[52] و بیرون رفتن با پای چپ،[53] از آداب خارج شدن از مسجد است.

5ـ مقام و منزلت اهل مسجد
اهل مسجد، زائران خدا هستند[54] که از بلاها و مشکلات در امانند[55] و مردگان به آنان غبطه می‌خورند.[56] فرشتگان در کارها به آنان کمک می‌کنند.[57] خداوند در قیامت به آنها توجه بسیار دارد[58] و این گروه در شمار محبوب ترین افراد نزد خداوند قرار می‌گیرند.[59] که پاداش آنان خانه بهشتی است؛[60] زیرا آنان در آسایش و آرامش خواهند بود و بی شک از صراط عبور خواهند کرد.[61]

6ـ ترک مسجد
کسی که در منزلش برای دوری از مسجد نماز جماعت برگزار کند، نماز او و همراهانش تمام و کامل نیست[62]و کسی که صدای اذان را از مسجد بشنود و بی دلیل از مسجد خارج شود منافق است؛ مگر اینکه قصد داشته باشد به مسجد باز گردد.[63]
معبدهایی که مردم در آن نماز نمی‌خوانند، به سوی خداوند شکایت می‌کنند و می‌گویند: پرورگارا! اینها مرا تعطیل و ضایع کردند. خداوند در پاسخ می‌فرماید: به عزت و جلالم، یک نماز آنان را نمی‌پذیرم.[64] بنابراین، همسایه مسجد، اگر بدون دلیل در مسجد نماز نخواند، نماز او تمام و کامل نیست.[65] امام بزرگوار (علیهم السلام) نیز با افرادی که در مسجد حاضر نمی‌شدند به تندی برخورد می‌کردند. امیرالمؤمین می‌فرماید:قومی که در مسجدهای ما برای نماز جماعت حاضر نمی‌شوند، پس آنان با ما در خوراک و مشورت و ازدواج حق شرکت ندارند و هیچ چیزی از اموال ما را نمی‌توانند بگیرند تا در نماز جماعت ما حاضر شوند.[66]به همین سبب در روایت‌ها، کسی که مسجد را گرامی ندارد ملعون شناخته شده است.[67]

جایگاه موضوع
گاهی بحث‌هایی در سطح اجتماع و فرایندهای فرهنگی مطرح می‌شود که از جنبه‌های گوناگون با مسائل دینی ارتباط پیدا می‌کند. در این بخش، اهمیت موضوع مسجد در میان مسائل اجتماعی و دینی بررسی و به گونه‌ای ارتباط آنها با یکدیگر بیان شده است. به این ترتیب، ضرورت بحث و پژوهش در این موضوع مشخص می‌شود.

1‌ـ مکان‌های مذهبی
مذهب، بزرگ ترین رکن زندگی بشری است که در شکل‌های ویژه‌ای گسترش می‌یابد و نمود‌های گوناگونی دارد، در هر دین، اعمال و آداب ویژه‌ای رعایت می‌شود که برخی فردی و برخی گروهی است.
در این میان، مجالس مذهبی، در همه مذاهب حتی ادیان غیر الهی، جایگاه ویژه‌ای دارند. در هر یک از مذ‌هب‌ها، مراسم دینی ویژه‌ای وجود دارد که با همین مراسم شناخته می‌شوند. این مراسم، بیانگر عمق و گستردگی آن دین است و بر اساس جهان بینی و تعالیم آن مذاهب، شکل می‌گیرد.
یکی از راه‌های ترویج دین، برپایی مجالس مذهبی است. این مجالس، گرایش‌های دین داری را تقویت می‌کند و تبلیغ عملی دین به شمار می‌رود.
مسجد، یکی از مهم‌ ترین مکان‌های برپایی مجالس دینی است. در خانه‌ها، حسینیه‌ها، تکیه‌ها، حرم ائمه، امام زاده‌ها مدارس نیز برخی از مراسم مذهبی انجام می‌شود، ولی مسجد از همه این مکان‌ها مهم تر است و مردم مجالس بیشتری در آن برپا می‌کنند.
نماز جماعت، سخنرانی دینی، مراسم فاتحه، عزاداری ماه محرم و صفر، جلسه‌های قرآن و دعا و نیایش، گرامی داشت مناسبت‌های دینی همچون تولد ائمه و عیدهای مذهبی همه و همه از مهم‌ترین مجالس هستند که با رونق و شکوه بسیار، در مسجدها برپا می‌شوند.
پس مسجد مکان بسیار مناسب برای برپایی مجالس مذهبی است که زمینه خوبی را برای گسترش دین‌داری ایجاد می‌کند.

2ـ حافظ نظام ارزشی
ارزش، واژه‌ای است که معانی و کاربردهای گوناگونی دارد که در شاخه‌های فلسفه، فلسفه اخلاق، علوم تربیتی، علوم اجتماعی و مباحث اقتصادی به کار می‌رود.
ارزش‌های حقیقی انسان بخش اساسی و مهمی از فرهنگ جامعه را تشکیل می‌دهند که در پایداری و رشد و پیشرفت آنها نقش اساسی ایفا می‌کند. ارزش‌ها، هم به لحاظ فردی و هم به لحاظ زندگی اجتماعی، عنصری محوری و مهم در زندگی انسان به شمار می‌روند. بدون در نظر گرفتن جهت‌گیری‌های گوناگون و متضادی که درباره مصداق‌های ارزش‌ها دربین انسان‌ها و جوامع بشری به چشم می‌خورد، اصل اهمیت و نقش والای آن در تاریخ جامعه امروز بشری انکارناپذیر است.
دگرگونی ارزش‌ها، زمینه رخداد و انقلاب و مهم‌ترین آرمان انقلاب اسلامی است و دشمنان می‌کوشند با دگرگون کردن منفی نظام ارزشی مردم، اندیشه‌های پلید استعماری و ضد دینی خود را عملی کنند.[68]
مسجد‌ها یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های دینی هستند که به حراست از نظام ارزشی می‌پردازند و از فراموش شدن ارزش‌ها جلوگیری می‌کنند. برپا داشتن مراسم دینی در مسجد سبب تربیت نیروهای مذهبی، جهت دهی به مراسم‌های دینی، تبلیغات دینی، معنوئی کردن فضا و روشنگری‌های فرهنگی، انقلابی و اسلامی می‌شود و این شیوه‌ای مؤثر در مبارزه با جریان‌های دین گریز است و مسجد جایگاه ویژه‌ای در این زمینه دارد.

3ـ مبارزه با تهاجم فرهنگی
تهاجم فرهنگی، یکی از گونه‌های تسلط بیگانگان است که از راه‌های فرهنگی انجام می‌شود. دشمنان انقلاب، پس از مبارزه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی، تهاجم فرهنگی را به عنوا ن اثرگذارترین شیوه برگزیدند. با توجه به حجم گسترده تبلیغات ضد دینی غرب بر ضد اسلام، اگر شیوه صحیحی برای دفاع از فرهنگ و تعالیم اسلامی در پیش نگیریم، مبانی دینی نسل آینده انقلاب در خطر خواهد بود. گفتیم که مسجد به عنوان پایگاه دینی و فرهنگی، نقش ویژه‌ای در دفاع از ارزش‌های دینی بر عهده دارد. مسجد با بیان خطر تهاجم فرهنگی و تقویت گرایش‌های مذهبی، از تعالیم و مفاهیم دینی دفاع می‌کند و حتی با بیان فرهنگ و آموزه‌های اسلام در برابر تهاجم فرهنگی غرب می‌ایستد. رونق و تقویت مسجدها، عامل مهمی در حفظ و تقویت کیان فرهنگی است.

4ـ تبلیغات
در جهان امروز، تبلیغات، جایگاه ویژ‌ه‌ای دارد و مهم‌ ترین ابزار استعمار نوین به شمار می‌رود. با نگاهی کوتاه به گستره تبلیغات استکبار جهانی و امکانات و ابزار کارآمدی که در سیستم تبلیغاتی ابر قدرت‌ها به کار گرفته شده است، جایگاه و ارزش تبلیغات در جهان، بهتر معلوم می‌شود.
مفاهیم و تعالیم دینی با اثر پذیری این تبلیغات، دچار تزلزل و تحریف می‌شود و در نهایت گرایش‌های دینی در سطح جامعه کاهش می‌یابد. امروزه استعمار با تبلیغاتی گسترده از جنبه‌های گوناگون به مبارزه علیه اسلام برخاسته است.
مسجد به عنوان سنگر اصلی مکتب حنیف، از صدر اسلام تا کنون، پایگاه مبلغان راستین راه حق بوده و مسلمانان همواره از این سنگر برای خنثی کردن تبلیغات منفی استعمار گران و زورمندان زمان خویش و هم چنین اعتلای اسلام استفاده کرده‌اند. مبلغان اسلام در زمان زورگوترین حاکمان و پادشاهان، مسجد را پایگاه تبلیغی خویش قرار داده بودند و به شیوه‌های گوناگون، به تبلیغ معارف و فرهنگ اسلام می‌پرداختند.
افزون بر موارد بالا، تأثیر کارکردهای مسجد در بر طرف کردن نیازهای مسجد قابل توجه است؛ زیرا مسجد فقط آثار و ابعاد عبادی ندارد، بلکه نقش مسجد از جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تربیتی و سیاسی قابل بررسی است. مسجد علاوه بر آثار فردی، بر خانواده نیز تأثیر دارد و بر بالندگی آن می‌افزاید. نیم نگاهی به کارکردهای مسجد برای پویایی و چالاکی یک جامعه، جایگاه مهم آن را نشان می‌دهد.

در بخش دوم، چگونگی اثر گذاری مسجد را بررسی می‌کنیم تا نقش مسجد در ایجاد جامعه‌ای مدرن و منظم مشخص شود.
تاریخچه موضوع
حضرت ابراهیم به فرمان خدا، خانه کعبه را بنا نهاد تا موحدان و خداپرستان، عبادتگاهی در خور و شایسته داشته باشد. بعدها صومعه‌ها، کلیساها و کنیسه‌ها، مکانهای عبادت پیروان ادیان گوناگون بود. در اسلام پس از هجرت پیامبر به مدینه، اولین مسجد با همکاری مسلمانان ساخته شد که علاوه بر مکان عبادت، جنبه آموزشی، نظامی و فرهنگی نیز داشت و جایگاه مهاجران بی خانه نیز به شمار می‌رفت.
مسجدهای اولیه مسلمین، عبارت از قطعه زمینی وسیع و تقریبا مربع شکل بود که اطراف آن را چهار دیوار یا خندق احاطه می‌کرد و در سمت قبله، سقف کوچکی داشت که بر ستون‌هایی از تنه نخل و غیره استوار گشته بود. در این زمان مسجدها مأذنه نداشتند و این نقشه، اساس تمام مساجد اسلامی گشت... .
نخستین مسجد را حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) در مدینه در کنار خانه خود ساخت. زمین آن خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید. سپس خلفا و حاکمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن کوشیدند.[69]
در صدر اسلام، هر شهر، یک مسجد داشت، ولی از آن جا که برای بسیاری از مسلمانان، روزی پنج بار رفتن به مسجد کاری دشوار بود، از این رو، در کنار مسجد جامع شهر، مسجدهای دیگری در محله‌ها و حتی در روستاها ساخته‌ شد.صحرانشینان که در محل زندگی خود مسجد نداشتند، نماز جمعه را در فضای آزاد به جای می‌آوردند.
از زمان قدیم در هر مسجدی مناره یا مناره‌هایی برپا می‌شده است. مناره‌ها، برج گونه‌هایی هستند که مؤذن از فراز آن اذان می‌گوید و مؤمنان را به برپایی نماز فرا می‌خواند. مناره، نخستین بار در زمان امویان در سوریه ساخته شد.[70]
در بررسی تاریخی مسجد در صدر اسلام به مسجدی بر می‌خوریم که پیامبر با بنای آن مخالفت و آن را تخریب کردند. مسجد ضرار مسجدی بود که در کنار مسجد قبا، به وسیله گروهی از منافقان طایفه بنی غنم بن عوف ساخته شد. منافقان کوتاه شدن مسیر بیماران و کسانی که کارشان زیاد است را بهانه‌ای برای ساختن این مسجد بیان کردند. این مسجد از روی حسادت و کینه، به عنوان مکانی برای دسیسه علیه اسلام بنا شده بود که پیامبر درباره آن فرمود:به این مسجد که مردمی ظالم آن را ساخته‌اند بروید و پس از ویران کردن، آن را آتش بزنید.[71]
آیه‌های 107 و 108 سوره توبه نیز درباره این مسجد نازل شده است.[72]

جایگاه معبد در اسلام و دیگر ادیان الهی
بشر بر پایه فطرت خود، توحید و یگانگی خداوند رادرک می‌کند و ذات پاک حق را از وابستگی به زمان و مکان خاص، منزه می‌داند. با این حال، گویا یک گرایش فطری دیگر نیز او را وادار می‌کند تا در مکانی که انتساب بیشتری با خداوند دارد به عبادت او بپردازد. گویا جایگاهی که منسوب به خداست، بهتر می‌تواند بشر را از امواج دغدغه‌ها و اضطراب‌ها دور و به ساحل آرامش نزدیک کند.
از همین رو، تاریخ معبد و پرستشگاه، به اندازه عمر انسان قدمت دارد. باستان شناسان از معبدهایی خبر می‌دهند که از آغاز پیدایش انسان وجود داشته‌اند. قرآن مجید نیز نام معروف ادیان الهی را با نام پرستشگاه‌های آنها همراه کرده است.[73]
پیروان ادیان گذشته وظیفه داشتند که نماز را فقط در پرستشگاه‌های خود به جا آورند و نمازگزاردن در خارج از معبد، تنها از روی ناچاری برای آنان روا بوده است.
در اسلام با آنکه بر نمازگزاردن در مسجد تأکید فراوان شده، ولی نماز در خارج از مسجد نیز صحیح است.
این حکم الهی علاوه بر آنکه کار را برای امت پیامبر آسان کرده است، نکته‌ای لطیف نیز در خود پنهان دارد که عالمان الهی آن را چنین بیان کرده‌اند:در حقیقیت، با آنکه همه زمین با خداوند نسبت یکسانی دارد، ولی خداوند به لطف خویش با مسجد، معامله خانه را می‌کند یعنی آنها را محل دیدار و مجلس انس و زیارت قرار داده است. این بدین معناست که تعیین مجلس دیدار و حضور را به اختیار ما واگذار فرموده و این از بزرگ ترین بزرگواری‌هاست.[74]
با آنکه همه گستره خاک برای امت پیامبر همچون، مسجد است، ولی مسجد به معنی اصطلاحی آن، جایگاه و محفلی ویژه برای عبادت خالصانه به شمار می‌رود. از همین رو، جنبه‌های عبادی مسجد، از دیگر جنبه‌‌های آن برجسته‌ تر و پرفروغ تر می‌نماید.

قرآن و جنبه‌های عبادی مسجد
در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبه‌های عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند بزرگ می‌فرماید:و مساجد ویژه خداست. پس هیچ کس را با خدا مخوانید. (جن: 18)
و در آیه دیگر می‌فرماید:پروردگارم بر دادگری فرمان داده است و اینکه در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) کنید و در حالی که دین خدا را برای او خالص گردانیده‌اید وی را بخوانید. همان گونه که شما را پدید آورد و به سوی او باز می‌گردید. (اعراف: 29)
این آیه به روشنی می‌فهماند که مسجد، کانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جایی دیگر، مسجد را جایگاهی معرفی می‌کند که در آن نام خداوند فراوان برده می‌شود.
و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا؛ و مساجدی که نام خدا در آنها بسیار برده می‌شود.(اعراف: 29)
با توجه به آیه‌های 36 و 37 سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آن جا به تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ تجارت و معامله‌ای آنان را از یاد خداوند باز نمی‌دارد.
پس مسجد نخست، کانون عبادت و نماز و راز و نیاز مؤمنان با خداست. از همین‌رو، قرآن کریم کسانی که مردم را از یاد کردن خدا در مسجد باز می‌دارند، از ستم پیشه ترین انسانها به شمار می‌آورد.[75]

جنبه‌های عبادی مسجد در گفتار معصومان (علیهم السلام)
پیشوایان معصوم نیز به پیروی از قرآن، بر جنبه‌های عبادی مسجد بسیار تأکید کرده‌اند. نیم نگاهی به آداب و احکام مسجد، این نکته را روشن می‌کند.[76] بیشتر این احکام نشان می‌دهد که اسلام در پی آن است که مسجد جایگاهی مناسب برای یاد کردن پروردگار باشد و مؤمنان بتوانند در آن جا با حضور قلب، خدا را پرستش کنند. به این منظور، در احکام اسلامی، انجام دادن هر کاری که ممکن است مسجد را از ایفای چنین نقشی باز دارد، نا مطلوب شمرده شده است.
آراستن مسجد با طلا، نقاشی کردن مسجد، خرید و فروش، قضاوت کردن و اجرای حدود در مسجد، ورود دیوانگان و خردسالان به مسجد، هم چنین انجام کارهایی چون بلند کردن صدا و بیان سخنان بیهوده و اعلام اشیای گم شده و کارهایی از این دست در مسجد، هر کدام می‌تواند انسان را از توجه به نماز و عبادت باز دارد.
تاکید بر حضور در مسجد، با حالت طهارت و پاکیزگی، ترغیب نمازگزارن نسبت به آراستن خود و استفاده از عطر و بوی خوش و زدودن بوی بد از دهان و بدن به هنگام حضور در مسجد نیز به همین سبب است. گاه دیده می‌شود که بوی ناخوشایند بدن کسی در مسجد، فضا را برای جمعی از نمازگزاران غیر قابل تحمل می‌کند و آنان را از عبادت باز می‌دارد. سخن گفتن درباره امو ر دنیوی نیز با محیطی که برای عبادت و یاد خداوند بنا شده، تناسبی ندارد و زمینه را برای تشویق اندیشه‌های نمازگزاران فراهم می‌کند. بر این اساس، انجام دادن دو دسته از کارها در مسجد روا نیست: دسته اول اموری است که انجام آن در مسجد، با شأن و منزلت خانه خدا سازگاری ندارد. دسته دوم کارهایی است که به جنبه عبادی مسجد آسیب می‌رساند. بر این مسئله بسیار تأکید کرده‌اند و در این باره چنین گفته‌اند:اگر مسجد را برای روضه خوانی چادر بزنند و فرش کنند سیاهی بکوبند و اسباب چای در آن ببرند، در صورتی که این کارها به مسجد ضرر نرساند و مانع نماز خواندن نشود، اشکال ندارد[77]
امور فرهنگی و آموزشی در مسجد، فعالیت‌های اجتماعی ـ سیاسی و بخشی از امور نظامی که انجام آن در مسجد رواست، با آنکه هر یک فضیلت ویژه‌ای دارد، ولی نباید به جنبه‌ عبادی مسجد و پرستشگاه بودن آن خدشه وارد کند و نمازگزاران را از نماز خواندن در مسجد باز دارد.
جالب است بدانیم فقهایی همچون امام خمینی (قدس سره) که همواره بر جنبه‌های اجتماعی ـ سیاسی و انقلابی مسجد تاکید می‌کنند، انجام هر عملی را که مانع عبادت مؤمنان درمسجد باشد، روا نمی‌دانند. در فتواهای گوناگونی از امام خمینی بر لزوم پرهیز از عملیات ورزشی و حتی آموزش نظامی در مسجد، با همه اهمیتی که دارد، تاکید شده است.[78]

2ـ بررسی آثار تربیتی مسجد
یکی دیگر از آثار فردی مسجد، آثار تربیتی آن است. مسجد علاوه بر آثار عبادی با گستره فعالیت‌ها و مفاهیم حاشیه‌ای، در امور تربیتی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. آثار تربیتی مسجد را در سه بخش بررسی می‌کنیم:

تربیت دینی
تربیت در لغت به معنای رشد و پاکیزه کردن است. در اصطلاح، تربیت عبارت است از تبدیل کردن قوه‌ها به فعلیت و استخراج نیروها و استعدادهای درونی انسان که سببب شکوفایی و پرورده ساختن است.[79]
تربیت دینی، تربیت بر اساس آموزه‌های دینی است که به دین‌ داری پایان می‌پذیرد و شکوفایی دینی را در بردارد.
هدف از تربیت دینی، ایجاد، تقویت و پرورش روح تقوا و هدایت پذیری است؛ زیرا نجات، در گرو ایمان و تقوای مستمر و رسیدن به مقام رضا می‌باشد..[80]
در دنیایی که هدف و فلسفه زندگی، گم شده و پذیرش حیات پوچ و بیهوده، زمینه ساز پی آمدهای نامطلوبی است که به صورت‌های گوناگون در زمینه‌های فردی و اجتماعی بروز می‌‌کند، تنها دین و تربیت دینی است که عامل هدایت انسان در مسیر زندگی می‌شود.
در این میان مسجد با احیای تربیت دینی، انسان را به خویشتن باز می‌گرداند و با زدودن غبارهای خود فراموشی از فطرت، انسان را به سوی هویت دینی راهنمایی می‌کند. مسجد از راه‌های گوناگون بر تربیت دینی اثر می‌گذارد.

ایجاد شناخت
تربیت، بدون ایجاد شناخت و آگاهی امکان پذیر نیست. بنابراین، تربیت دینی به اطلاع رسانی و ا نتقال مفاهیم نیاز دارد تا در سایه آن وظیفه‌های دینی شکل یابد. برگزاری جلسه‌های سخنرانی دینی در مسجدها، مناسبت‌های گوناگون و بیان احکام، تلاش ارزشمندی در این مسیر است. در این سخنرانی‌ها شناخت و آگاهی دینی افراد افزایش می‌یابد و با تبیین جامعیت دینی و ارزش‌های اسلامی، یکی از مهم‌ ترین جنبه‌های تربیت دینی شکل می‌گیرد و در نهایت، ارزش‌ها و آرمان‌های دینی تقویت می‌شود.

تربیت عملی
تربیت تنها به ایجاد و انتقال آگاهی‌ها مربوط نیست، بلکه تربیت عملی نیز بسیار مؤثر است. برگزاری نماز جماعت، جلسه‌های دعا و نیایش، اعتکاف و مراسم‌های دینی در مناسبت‌های مذهبی از این قبیل است.

تربیت الگویی
تربیت الگویی، یکی از بهترین شیوه‌های تربیت است. مسجد در این مورد نیز مؤثر است. امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد، مسلمانان برتری هستند که بیشتر از دیگران به احکام دینی پای بندند. این افراد که تربیت شده مسجد هستند، الگوهای تربیت دینی به شمار می‌روند و در هدایت و تمایل دیگران به باورها و اعمال دینی مؤثرند.
مسجد با افزایش شناخت و آگاهی، تبیین، حفظ و گسترش ارزش‌ها و آرمان‌های اسلامی، تربیت عملی دینی و تربیت الگویی، نظام تربیتی منسجم و قوام یافته‌ای را ایجاد می‌کند که بر شاخصه‌های هویت دینی تأثیر می‌گذارد و آنها را تقویت می‌کند.[81] به این ترتیب مسجد، سبب تقویت تشخیص دینی و تداوم دین‌داری می‌گردد.
تربیت اخلاقی، تربیت فقهی، تربیت عقیدتی، تربیت سیاسی از ابعاد تربیت دینی است که مسجد بر آنها مؤثر است.[82]

فروتنی
در نظام تربیتی اسلام، فروتنی یکی از مهم‌ترین ویژگی اخلاقی است که در سایه غلبه بر هوای نفس و تکبر، ایجاد می‌شود. مسجد نیز به عنوان پایگاهی مذهبی که در تربیت دینی مؤثر است، این جنبه شخصیتی ارزنده را در انسان تقویت می‌کند. مسجد با شیوه‌های گوناگون سبب تقویت فروتنی می‌‌شود؛ زیرا مسجد تنها به گروه ویژه‌ای از مسمانان با سطح سواد و ثروت و جایگاه اجتماعی بالا تعلق ندارد، بلکه همه قشرهای جامعه اسلامی می‌توانند برای اجرای مراسم دینی خود، در خانه خدا حاضر شوند. حضور همه طبقه‌‌های اجتماعی در مسجد و ارتباط آنان با یکدیگر به ایجاد و روحیه فروتنی در انسان کمک می‌کند. در مسجد ثروتمندان با فقیران، عالمان با بیسوادان و جوانان با پیرها در ارتباطند.
بی شک، کسی که در جریان روابط اجتماعی با افراد گوناگون ارتباط داشته باشد و از نشست و برخاست با قشرهای متوسط و ضعیف خودداری نمی‌کند، معمولا از رفتارهای متکبر به دور می‌ماند.[83]
از سوی دیگر از نظر مقررات دینی در مسجد، همه افراد در یک سطح هستند و کسی حق ندارد نسبت به دیگران تکبر ورزد. آداب و مقررات مسجد برای همه یکسان است و کسی امتیازی بر دیگران ندارد و همه باید آداب مسجد را رعایت کنند. در نماز جماعت همه به یک شکل و در یک قالب کلی نماز می‌گذارند و کسی نمی‌تواند با تکبر وغرور خود را از دیگران برتر بداند و خارج از این چارچوب رفتار کند. افزون بر اینکه نماز در مسجد سبب افزایش تقوا می‌شود و تقوا نیز در ایجاد فروتنی نقش مهمی دارد.
بنابراین، با توجه به جنبه‌های آموزشی و عبادی مسجد، باید گفت مسجد به عنوان مهم‌ترین پایگاه دینی با ایجاد و گسترش مفاهیم و تعالیم دینی در ایجاد فروتنی نقش مؤثری دارد.

یافتن دوست خوب
یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در شکل گیری شخصیت انسان، دوست است. این موضوع در دین اسلام اهمیت بسیاری دارد. هم چنین اسلام ویژگی دوست خوب را نیز بیان می‌کند.
مسجد پایگاهی دینی و فرهنگی است که نمازگزاران مؤمنی در آن رفت و آمد می‌کنند[84] و دوستی با این افراد، در بینش انسان مؤثر است. با ایجاد پیوند و آشنایی میان مؤمنان، نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می‌‌آید.
کسی که با خو بان ارتباط دارد، حتی اگر به آن درجه از تکامل نرسد که به سبب خدا ترسی، مرتکب گناه نشود، به سبب حیا و شرم از برادارن دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی‌گیرد.

3ـ برررسی آثار آموزشی مسجد
از آغاز اسلام، مسجد به عنوان یک پایگاه آموزشی، کاربردهای گوناگونی داشته است. سال‌های آغاز بعثت، با وجود جو اختناق و شرایط سختی که بر مکه حاکم بود، پیامبر (صلی الله علیه و آله) در دورانی، یاران خویش را در مسجد الحرام گرد می‌آورد. برای آنان قرآن می‌خواند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می‌داد. چنین جلسه‌هایی در مسجد، گاه به مناظره و گفت و گوهای طولانی علمی با سران قریش می‌انجامید.[85]
پس از هجرت پیامبر به مدینه و ساختن مسجد النبی، فصل نوینی در فعالیت‌های آموزشی مسجد آغاز شد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیشتر پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفت و گوهای علمی می‌پرداخت.[86] این جلسه‌ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا می‌شد[87] که این از آشکارترین جلوه‌های آموزشی مسجد در مدینه بود. تفسیر قرآن و سخن گفتن پیرامون معانی آن، بخش در خور توجهی از سخنرانی‌های پیامبر (صلی الله علیه و آله) را تشکیل می‌داد.[88] علاوه بر جلسه‌های سخنرانی پیامبر، کلاس‌های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشکیل می‌شد.[89]
با این توضیحات، اهمیت جنبه‌های آموزش مسجد معلوم می‌شود.
پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند:هر گونه توقفی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته:" کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می‌پردازد، آنکه سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد.[90]
از دید روایت، تشکیل جلسه‌های علمی در مسجد، نسبت به جلسه‌های دعا، جایگاه والاتری دارد[91] و پاداش آن، ثواب عمره کامل یا حج کامل[92] و جهاد در راه خدا است[93] که رحمت خدا آنان را فرا می‌گیرد.[94] در این میان، طرح مباحث دینی در مسجد، فضیلت بیشتری دارد.[95]
پس از پیامبر (صلی الله علیه و آله)، ائمه (علیهم السلام) نیز برای حفظ جنبه‌های آموزشی مسجد، تلاش‌های ارزنده‌ای انجام دادند.[96]
مسجد، ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد که به کمک آن می‌تواند به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران بپردازد. مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می‌شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین نشر پیدا کند. البته نقش امام جماعت در این میان بسیار مهم است.
بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مسجدها، محققان و مورخان پذیرفته‌آند که بیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی ـ فرهنگی در جهان اسلام بوده است. هر چند برخی از محققان از جایگاه‌های آموزشی دیگری همچون مکتب‌های خانگی و دارالقرّا نیز یاد کرده‌اند،[97] ولی فعالیت‌های آموزشی در این مراکز چنان محدود بوده است که ما امروزه اطلاعات قابل توجهی درباره چگونگی آموزش در این مکان‌ها در اختیار نداریم. حال آنکه نام مسجدهای مهم اسلامی که جایگاه فعالیت‌های آموزشی بوده، در تاریخ ماندگار شده است. حتی نام مدرسان این مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه دیگری درباره مطالبی که در مسجد تدریس می‌شده، در اختیار ماست.[98] پس از پیدایش مدرسه نیز تا سال‌ها، مدرسه در دامن مسجد بنا می‌شد. از همین رو، در بیشتر کتاب‌هایی که درباره مسجد به نگارش در می‌آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می‌شد که این به سبب ارتباط بسیار نزدیک مسجد و مدرسه است.[99]

چند نکته درباره آثار آموزشی مسجد
الف) همان گونه که اشاره شد، جنبه‌های آموزشی مسجد، رسالت اساسی این نهاد در تمامی دوره‌ها و مکانهااست. مسجد با ویژگی‌هایی که دارد، برای همیشه آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی ا ست.
از این رو مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی ـ آموزشی ایفا نکند، در حقیقت در اجرای بخش مهمی از رسالت خویش بازمانده است. بر پایه همین ارزیابی است که امیرالمؤمنین علیه السلام، مسجدی را که در آن خبری از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب بر شمرده است.[100]

ب) بی تردید شکوفایی علمی مسجد و طرح دانش‌های گوناگون در آن، کمالی برای مسجد به شمار می‌آید، ولی پرداختن به این امور، نباید سبب شود تا رسالت اولیه مسجدی که پرداختن به دانش‌های دینی است، فراموش شود.
از نگاه امیرالمؤمنین، یکی از رسالت‌های مهم و اساسی مسجد آن است که به معنای حقیقی کلمه، کانون هدایت مسلمانان باشد.[101]

ج) در میان بحث‌ها و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآنی در مسجد، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا قرآن و مسجد، پیوند ویژه‌ای با یکدیگر دارند. پیامبر در این باره می‌فرماید:انما نصبت المساجد للقرآن؛[102] مساجد را برای [خواندن و فهمیدن] قرآن بنا کرده‌اند.
و نیز:من احب القرآن فلیجب المساجد؛[103] دوستدار قرآن، مسجد را نیز باید دوست داشته باشد.
شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در مسجد النبی جلسه‌های قرائت و تفسیر قرآن رونق ویژه‌ای داشته است. عبادة بن صامت، از سوی پیامبر مامور بود تا قرآن را به مردم آموزش دهد.[104] جلسه‌ای مربوط به قرآن و علوم قرآنی حتی شب‌ها تا دیر هنگام نیز در مسجد النبی برپا بود.[105]

د) مطالعه تاریخی مساجد از آغاز تا کنون نشان می‌دهد که مسجد و کتاب خانه، همواره در کنار هم بو ده‌اند.
از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب در آمد، مسلمانان قرآنهای نوشته را به مسجد هدیه و یا وقف می‌کردند. با افزایش شمار کتابها، کتاب خانه‌‌های مسجد‌ها نیز، رشد
چشم گیری یافت این کتاب خانه‌ها نقشی بزرک در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته‌اند.[106] در شرایط کنونی، نمی‌توان مسجدی را که بدون کتاب خانه باشد، مسجد نمونه‌ای نامید. از این رو، لازم است در زمینه تاسیس و تجهیز کتاب خانه مسجدها، گام های مهمی برداشته شود. برای رسیدن به این مهم باید به چگونگی ساختمان و بنای مسجد بسیار توجه کرد.

هـ) روایت هایی که مسجد زن را، خانه او دانسته[107] بر آن نیست که زنان را از آمد و شد به مسجد باز دارد، بلکه همان گونه که بسیاری از فقیهان گفته‌اند، مقصود این روایت‌ها، تاکید بر لزوم رعایت حجاب و پاکدامنی است.[108] حضور زنان در مسجد، فرصت مناسبی برای بهره گیری معنوی از این جایگاه مقدس و آشنایی با معارف و احکام اسلامی خواهد بود. به بیان دیگر، بخشی از فعالیت‌های آموزشی به زنان مربوط می‌شود. پیامبر نیز در موارد گوناگون، برای زنان حاضر در مسجد، مجلسی جداگانه تشکیل می‌دادند.[109]


آثار اجتماعی
1ـ بررسی آثار فرهنگی مسجد
مسجد پایگاهی دینی است که از فرهنگ دینی حمایت می‌کند و بر بالندگی آن می‌افزاید. از آغاز پیدایش مسجد، جنبه‌های فرهنگی آن در نظر گرفته شده بود و حتی در نبود پیامبر (صلی الله علیه و آله)، فعالیت‌های فرهنگی مسجد ادامه داشت. مسجدهای دیگر در صدر اسلام نیز چنین بود. پس از فتح مکه، پیامبر (صلی الله علیه و آله)، هنگام گماشتن عتاب بن اسید به سمت استانداری مکه و امام جماعت مسجد الحرام، بر ضرورت کارهای فرهنگی و تبلیغی بسیار تأکید کرد. پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز حضرت علی (علیه‌السلام) به فعالیت‌های فرهنگی مسجد ادامه داد و دیگر ائمه نیز هیچ گاه مسجد را ترک نکردند و افزون بر فعالیت‌های عبادی، به امور فرهنگی نیز می‌پرداختند. در زمان غیبت نیز عالمان شیعی همواره مسجد را به عنوان پایگاهی فرهنگی برای گسترش معارف دینی برگزیدند.[110]
امام جماعت، در گستره و نفوذ فعالیت‌های فرهنگی مسجد نقش اساسی دارد و می‌تواند به کمک کسانی که در مسجد حاضر می‌شوند و کسانی که در اداره امور آن مکان را بر عهده دارند، از نظر فرهنگی مسجد را کارآمد بنمایند. با برنامه ریزی صحیح و برگزاری کلاس‌ها و جلسه‌های گوناگون در مسجد، می‌توان آن را به یک پایگاه فعال آموزشی و فرهنگی تبدیل کرد.

اینک جنبه‌های فرهنگی مسجد را بررسی میکنیم:
حفظ و تقویت نظام ارزشی
ارزش‌های انسانی در زندگی بشری بسیار اهمیت دارد و در روابط اجتماعی نقش محوری ایفا می‌کند؛ زیرا ارز‌ش‌های اجتماعی از مدل‌های کلی رفتار، احکام جمعی و هنجارهای کرداری که عموم مردم آن را پذیرفته‌اند تشکیل می‌شود. با این وجود باید گفت چگونگی فرهنگ و هنجارهای کرداری که عموم مردم آن را پذیرفته‌اند تشکیل می‌شود. با این وجوئد باید گفت چگونگی فرهنگ و هنجارهای هر جامعه به نظام ارزشی آن بستگی دارد و ارزش‌های فرهنگی، هسته اصلی زندگی اجتماعی را به وجود می‌آورند.
ارزش‌ها بر اساس باورهای مردم و با شاخص‌های گوناگونی شکل می‌گیرند.[111] در این میان، ارزش‌های دینی اهمیت ویژه‌ای می‌دارند. پایداری و پویایی حرکت‌های دینی و پویایی فرهنگی دینی در سایه تقویت و گسترش نظام ارزشی امکان پذیر است.
مسجد به عنوان یکی از مهم‌ ترین پایگاه‌های دینی، در این راستا وظیفه مهمی دارد. در طول تاریخ مبارزه‌های فرهنگی و سیاسی مسجد، بیدارگری‌ها و حرکت‌های اصطلاحی به چشم می‌خورد که در تکاپوی نظام ارزشی دینی بسیار مؤثر بوده‌اند. جایگاه ویژه مسجد در فرهنگ دینی و امکانات بالقوه و بالفعل آن، همراه آموزش‌ها و مفاهیم حاشیه‌ای و ایجاد یک نظام ارزشی قوی و ماندگار در صحنه فرهنگ و اجتماع بسیار اثرگذار بوده است.
مسجد، در حفظ و تقویت نظام ارزشی نقش بسیار مهمی دارد و کوشش‌های بسیاری در این مکان صورت گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: بیان معیارها و شاخص‌های ارزش‌ها و آرمان‌های دینی، ارائه مدارک و شناخت صحیح از دین، برپایی مجلس‌های مذهبی هم چون سخنرانی‌های دینی و ویژه برنامه‌های در مناسبت‌های مذهبی، بیان ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها، اجرای ارزش‌ها و اعمال دینی مانند برقراری نماز جماعت و مجلس‌های دعا و نیایش، مطرح کردن مسائل اعتقادی و احکام فقهی، بیان اندیشه‌های دینی، معرفی و تربیت الگو، پاسخ به شبهه‌های دینی و اعتقادی، ایجاد نظام تربیت دینی و تقویت هویت دینی.
با بررسی عوامل رکود نظام ارزشی، بخش دیگری از نقش مسجد در سلامت نظام ارزشی جامعه مشخص می‌شود. دنیازدگی در قالب مال اندوزی و تجمل گرایی، گسترش فساد، بی توجهی به حقوق دیگران، مشکلات اقتصادی، عملکرد نادرست مسئولان، ضعیف شدن باورهای مذهبی، ضعیف شدن خداباوری، اصل قرار دادن رشد اقتصادی و بی اهمیتی نسبت به معنویت و کاهش آرمان‌ها و جلوه‌های دینی از عوامل سقوط نظام ارزشی هستند که با بررسی جنبه‌های سیاسی، اقتصادی، تربیتی و آموزشی مسجد در سطح فرد و اجتماع، نقش مؤثر آن در از بین بردن این عوامل مشخص می‌‌شود.

مبارزه با تهاجم فرهنگی
فرهنگ، یکی از مهم‌ ترین معیارهای پیشرفت و پویایی تمدن است که هنجارهای اجتماعی و نظام ارزشی جامعه بر اساس آن شکل می‌گیرد. امروزه تهاجم به فرهنگ، یکی از رایج ترین نوع تهاجم و راهی مطمئن و سریع برای دست یابی به اهداف استعماری است. با تغییر دادن فرهنگ مردم بر اساس اندیشه بیگانه بدون اینکه ردپایی از تمدن باقی مانده باشد و بدون لشکر کشی، کشور مهاجم به هدف خود می‌رسد. تهاجم فرهنگی را باید جنگ برای به تسخیر درآوردن درون انسان‌ها دانست.و هر چند این تسخیر گاهی آن قدر شدید می‌شود که در ظاهر هم نمود پیدا می‌‌کند. مسجدها به عنوان مهم ترین پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با این تهاجم وظیفه سنگینی بر عهده دارند.

اکنون جنبه‌های گوناگون مبارزه مسجد با تهاجم فرهنگی را بررسی می‌کنیم:
ایجاد شناخت نسبت به فرهنگ خودی
برای دفاع از یک فرهنگ، شناخت آن بسیار لازم است. اگر مردم یک کشور فرهنگ خود را به خوبی بشناسند و نقاط قوت و دیرپایی آن را بدانند، فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگی را نمی‌یابد و نمی‌تواند نظام ارزشی آنان را دگرگون سازد.
مسجد با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد می‌کند تا آنان قدر فرهنگشان را بدانند این شناخت، خودباوری لازم برای دفاع از فرهنگ مهاجم را ایجاد می‌‌کند. در سایه این آموزش‌هاست که تعهد مسلمانان افزایش می‌یابد و سلاح کارگشایی به نام غیرت دینی در مبارزه با تهاجم فرهنگی ایجاد می‌شود.

روشنگری نسبت به تهاجم فرهنگی
معمولا تهاجم فرهنگی به حدی دقیق برنامه ریزی می‌شود که افراد جامعه متوجه تهاجم نمی‌شوند و دگرگونی‌های فرهنگی را لازمه رشد و تحرک فرهنگ می‌دانند و این دگرگونی‌ها را زایش فرهنگی می‌نامند.
بنابراین، یکی از عوامل مهم موفقیت در مبارزه با تهاجم فرهنگی، شناخت جریان تهاجم، شیوه‌های تهاجم، گونه‌های تهاجم و راه‌های مبارزه با تهاجم است.
یکی از مهم ترین فعالیت‌های مسجد در جریان مبارزه با تهاجم فرهنگی، آگاه کردن مسلمانان از تهاجم فرهنگی و گونه‌های آن و راه‌های جلوگیری از آن است. مجلس‌ها و تشکل‌های مذهبی، از بهترین ابزارهای روشنگری فرهنگی هستند که به خوبی می‌توانند راه مبارزه را ترسیم کنند و مسجد، پایگاه مجلس‌های مذهبی است. در این جلسه‌ها، مسلمانان افزون بر آشنایی با فرهنگ دینی، از وضعیت سیاسی و تهاجم فرهنگی دشمن با خبر می‌شوند و می‌آموزند که چه راه‌هایی را برگزینند. آنان با پیشینه تهاجم فرهنگی در کشورهای اسلامی آشنا می‌شوند و از آن عبرت می‌گیرند نقش روحانیون در این مسیر بسیار تعیین کننده است. می‌توان گفت رهبری مسلمانان، در دفاع از فرهنگ ملی و مذهبی به دست روحانیون است.

معماری
فرهنگ، جلوه‌های گوناگونی دارد که به وسیله آنها می‌توان فرهنگ یک جامعه را بررسی کرد. معماری یکی از نمودهای فرهنگی است که در مسجدهای کشورهای اسلامی یافت می‌شود، تا آن جا که یکی از راه‌های شناخت فرهنگ و تمدن مسلمانان در هر دوره‌ای کاوش در آفرینش‌های هنری است که در ساخت و ساز مسجدها به کار رفته است.
معماری مسجدها، افزون بر جنبه‌های معنوی، از نظر فرهنگی نیز اهمیت دارد؛ چون مسلمانان به دلیل قداستی که برای مسجد قائل‌اند، آن را منسوب به خداوند بزرگ می‌دانند و می‌کوشند تا خانه خدا را به بهترین شکل بسازند؛ از این رو، مسجدهای محکم و بزرگی بنا کرده‌اند که قرن‌ها پا برجا بوده است.[112]

2ـ بررسی آثار سیاسی مسجد
امروزه مسائل سیاسی، یکی از مهم ترین مباحث در سطح جهانی است که بر مسائل اقتصادی، فرهنگی و نظامی اثر گذاشته است. اسلام به عنوان دینی کامل که ادعای اداره زندگی بشر را دارد، به جنبه‌های سیاسی توجه کرده و سیاست را به میدان دین کشانده است.
در این میان، باید مسجد را به عنوان یک نهاد سیاسی پویا در جامعه اسلامی به شمار آورد. از آغاز اسلام، مسجد با مسائل سیاسی آمیخته شد. پیامبر پیش از هجرت به مدینه، با وجود فشار حاکم در مکه با برخی از گروه‌ها، در مسجد الحرام گفت و گو می‌کرد. پس ازهجرت به مدینه نیز پیامبر در مسجد، با افراد و گروه‌های اعزامی از قبیله‌ها و طایفه‌های گوناگون گفت و گوی سیاسی انجام می‌داد. در مسجد النبی مکانی به نام اسطوانة الوفود برای این گفت و گوها در نظر گرفته شده بود. هم چنین کسانی که تازه مسلمان شده بودند، در مسجد با پیامبر بیعت کردند.[113]

در این بخش برخی جنبه‌های سیاسی مسجد را بررسی می‌کنیم.
تحلیل مسائل سیاسی برای افکار عمومی
بی شک افکار عمومی، حجم گسترده و مؤثری از جامعه را تشکیل می‌دهند و بر جریان‌های سیاسی کشور بسیار اثر می‌گذارند. جهت دهی و هدایت این توده بزرگ، در سلامت کلی جامعه و سرعت دهی آن به سمت پیشرفت، نقش تعیین کننده‌ای دارد. بسیاری از جریان‌های منحرف سیاسی، از فعالیت‌های اغفال گرایانه سرانی سرچشمه می‌گیرد که افکار عمومی را به تباهی کشانده‌اند و این انحراف، سبب سال‌ها عقب ماندگی شده است.
مسجد به عنوان پایگاه اجتماع مسلمانان و خواص جامعه، همچون امام جماعت، فضای مناسبی برای روشن کردن اندیشه مردم است. شیوه عمومی پیامبر چنین بود که با دیدن مشکلات فکری ناهنجاری‌های اجتماعی در مسجد حضور می‌یافت و با ایراد سخنرانی به روشن ساختن افکار عمومی می‌پرداخت.
این سخنرانی‌ها معمولا پس از نماز جماعت انجام می‌گرفت. هر گاه حادثه‌ای مهم رخ می‌داد، مردم با شنیدن ندای الصلاة جماعة در مسجد گرد می‌آمدند و پیامبر برای آنان سخن می‌گفت.[114]
پس از پیامبر نیز موارد گوناگونی یافت می‌شود که سران کفر و نفاق، افکار عمومی را به شدت منحرف کرده‌اند که دست آورد آن در طول تاریخ باقی مانده و مسجد در این جریان‌ها به خوبی در جهت بیدار کردن افکار عمومی فعالیت کرده است.
انحراف آشکار افکار عمومی، در جریان کربلا و شهادت امام حسین (علیه‌السلام) و یاران با وفایش را می‌توان از موارد بالا بر شمرد. مسجد در این برهه حساس از تاریخ اسلام نیز خودنمایی می‌کند. سخنان امام سجاد (علیه‌السلام) در مسجد کوفه از این قبیل است. در تاریخ، می‌توان موارد زیادی دید که مسجد در روشن گری افکار عمومی سهیم بوده
است.[115] پی آمد این بعد از مسجد آن است که مسلمانان، خانه خدا را پناهگاه خویش به شمار می‌آورند و به آن به چشم خانه‌ای که روشنگر حق و پشتیبان عدالت است می‌نگرند.

نقش مسجد در نهضت‌های اسلامی
مسجد با ایجاد روحیه انقلابی، زمینه مساعدی برای شکل گیری نهضت‌های اسلامی بر قدرت‌های ضد دینی به وجود می‌آورد.
در صدر اسلام مسجد، مرکز نهضت سیاسی پیامبر بود و حرکت گسترده و انقلابی پیامبر، از مسجد هدایت و فرماندهی می‌شد. پس از آن نیز در طول تاریخ اسلام، حرکت‌ها و نهضت‌های آزادی بخش و مقدسی همچون نهضت سربداران در قرن هشتم هجری، نهضت تنباکو و جنبش مشروطه، از مسجدها ریشه گرفت و فریاد بیدار باش و حرکت مردمی از بالای منابر سر داده شد.
در طول تاریخ انقلابی اسلامی نیز مساجد محل ارشاد و هدایت نیروهای مؤمن و متعهد، خواستگاه تظاهرات مردی بر ضد طاغوت بود که به حاکمیت جمهوری اسلامی در ایران انجامید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مساجد با وجود همه دسیسه‌ها و حیله‌های گوناگون دشمنان داخل و خارج، در برقراری نظم و امنیت (از راه ایجاد کمیته‌ها و انتظامات محلی و گشت شبانه) جمع آوری کمک‌های نقدی و جنسی مردم و ارسال آنها به جبهه‌های جنگ و خانواده‌های مستمند، تشکیل شرکت‌های تعاونی، برگزاری انتخابات، تشکیل کلاس‌های عقیدتی و معارف اسلامی، مبارزه با دسیسه‌ها و سم پاشی‌های گروهک‌ها و پس مانده‌های رژیم پهلوی، آموزش نظامی نیروهای مردمی و غیره، در استمرار انقلاب و ارزش‌های اسلامی نقش بسیاری داشته است

کارکردهای نظامی مسجد
از آغاز پیدایش مسجد در اسلام، این مکان پایگاهی برای فعالیت عبادی ـ سیاسی، اجتماعی و نظامی مسلمانان بوده است. حرکت‌های جهادی که پیامبر اکرم در زمان خود داشت، از جمله حرکت مسلمانان برای جنگ و مبارزه علیه دشمنان در همین مکان صورت میگرفت. طراحی بیشتر غزوه‌‌ها در مسجد صورت می‌گرفت و حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) با بیان شیوای خود، مسلمانان را برای جهاد با کفار بسیج می‌کردند. در زمان خلفای راشدین و حتی امویان هم مسجد از این نظر فعال بود.[116]
بعد از صدر اسلام مسجد، در بسیح عمومی نیروها برای شرکت در جنگ نیز نقش بسیار مؤثری دارد. از جمله می‌‌توان به فعالیت‌های مهم مساجد در پشتیبانی از رزمندگان در طول 8 سال دفاع مقدس اشاره کرد.

نقش مسجد در وحدت اجتماعی مسلمانان
یکی از نیازهای اساسی جامعه اسلامی، همبستگی نیروهای مسلمان بر محور دستورهای الهی است.
اسلام برای رسیدن به این عنصر حیاتی، در جوهر خود همه امتیازهای موهوم را نفی کرده و کرامت و ارزش انسان را بر پایه تقوا بنا نهاده است. با این حال، وحدت، از یک سو به اسباب و عواملی نیاز دارد تا هر چه بیشتر پایدار شود و از سوی دیگر، نیازمند آن است که در مکانی ظهور یابد. تا از این راه، دسیسه‌های دشمنان پیدا و پنهان جامعه اسلامی به ناامیدی گراید.
برای رسیدن به این هدف، مسجد در جامعه اسامی نقش اسامی دارد. در هر جامعه‌ای امتیازهای موهوم و فخر فروشی‌های پوچ به گونه‌ای مطرح است. چنان چه با این گرایش‌ها از ریشه مبارزه نشود، بیم آن می‌رود که ارزش‌های واهی و غیر الهی در چهره ارزش‌های پسندیده جلوه گر شوند و نظام ارزشی جامعه را دگرگون کنند. مسجد، از این نظر، کانونی است که همه روزه مؤمنان از گروه‌های گوناگون جامعه با پست‌ها و موقعیت‌های اجتماعی متفاوت، در آن حاضر می‌شوند، همگان دوش به دوش و در صف‌هایی به هم پیوسته و رو به یک سو، نماز می‌گزارند. آنان با تکرار همه روزه این کار، به یاد می‌آورند که در بارگاه خداوند، موقعیت‌های اجتماعی، مال، مقام و منصب تعیین کننده نیست. همه مسلمانان در صفی واحد و یکسانند.
کسی بر دیگری برتری ندارد. جز اینکه مستحب است آنان که در علم، کمالات انسانی و اندیشه، پرهیزگاری و تقوا بر دیگران برتری دارند، در صف نخست باشند. این نیز خود ترسیم یک سر مشق و نمونه به منظری ارزش گذاری صحیح در تمامی تار و پود جامعه اسلامی است. پس مسلمانان می‌آموزند که در مسجد یکسان و هم دوشند. آنان در می‌یابند که باید ملاک‌های نادرست را کنار بگذارند و برتری را در ارزش‌های الهی بدانند و این همان تقویت عنصر وحدت و فرا گرفتن درس همبستگی در جامعه اسلامی است.
از سوی دیگر با نمایش همبستگی مسلمانان در مسجد، هم دلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می‌گردد. حضوری این چنین، از یک سو، دل‌های مسلمانان سست ایمان را نیرو می‌بخشد و از سوی دیگر سبب می‌شود تا دشمنان دین، یعنی آنان که به انتظار تفرقه و پراکندگی مسلمانان نشسته‌اند، ناامید شوند.

3ـ بررسی آثار اقتصادی مسجد
امروزه مسائل اقتصادی از مهم ترین مسائل دولت ها و افکار عمومی است که بر سلطه سیاسی، فرهنگی و نظامی کشورها مؤثر است. اسلام، دینی کامل است که هم به جنبه‌های زندگی بشر توجه و زندگی اقتصادی جامعه را نیز به خوبی هدایت کرده است. مسجد، یکی از نهادهای دینی است که جنبه‌های اقتصادی نیز دارد. در این جا این جنبه‌ها را بررسی می‌‌کنیم:

کاهش کنترل، کاهش هزینه
مسجد به عنوان کانونی دینی، با تقویت برتری‌های اخلاقی، حس خداباوری را در افراد اهل مسجد بارور می‌کند و به این وسیله، در همه حال خدا را بر کارها و فعالیت‌های خود ناظر و شاهد می‌دانند و بدون اینکه کسی بر آنها نظارت کند، کار خود را به بهترین شکل انجام می‌دهند. کاهش گسترده نظارت و کنترل رسمی در سطح اجتماع بر ابعاد کلان اقتصادی مؤثر است و با کاهش هزینه‌هایی که دولت‌ها صرف نظارت بر نیرو‌های اجرایی می‌کنند.

فقر زدایی
فقر یکی از مباحث عمده اقتصادی است که نشانه ضعف مدیریتی و اقتصادی است. مسجد از سه راه می‌تواند به براندازی فقر کمک کند:

مالیات‌های اسلامی
زکات و خمس، دو نوع مالیات هستند که از اسلام برای زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفته است که متأسفانه برخی از مسلمانان به دلیل دنیا دوستی، از پرداخت آنها خودداری می‌کنند. مسجد با تقویت دین داری و با توجه به فضای معنوی حاکم بر آن، نمازگزاران را به شیوه اسلامی تربیت می‌کند و در نتیجه آنان با پرداخت خمس و زکات، به فقیران مسلمان کمک می‌کنند.

انفاق
انفاق و صدقه یکی از ارزش‌های اسلامی است که نقطه مقابل ثروت ا ندوزی است. اجتماع مسلمانان در مسجد، روحیه تعاون را افزایش می‌دهد و با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد، جریان‌های فقر زدایی در سطح جامعه افزایش می‌یابد.
با قرار دادن صندوق صدقه، و کمک به فقیران در مسجد، شناسایی فقیران آبرومند به وسیله هیئت امنا و جمع آوری کمک های نمازگزاران، گام مهمی در زدودن فقر برداشته می‌شود.

ایجاد صندوق قرض الحسنه
در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و بر طرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده‌‌ای به شمار می‌آید. از سوی دیگر، مؤسسه‌های مالی، هم چون صندوق قرض الحسنه، در رونق اقتصادی مؤثرند.
اهل مسجد می‌توانند با تشکیل صندوق قرض الحسنه، کارآیی اقتصادی نیز داشته باشند. این کار افزون بر شکوفایی مسجد، با تقویت سنت مذهبی قرض (وام)، در بر طول کردن مشکلات اقتصادی مردم نیز مؤثر است.

4ـ بررسی جنبه‌های کنترل اجتماعی مسجد
امروز یکی از کارکردهای حساس مسجد که لازم است در حفظ و پایداری هر چه بیشتر آن کوشید، کارکرد کنترل اجتماعی است. کنترل اجتماعی شامل فرایندی است که جریان تأثیرگذاری بر رفتار جامعه را بر عهده دارد تا هم نوایی با هنجارهای گروه صورت گیرد. کنترل اجتماعی به دو صورت رسمی و غیر رسمی انجام پذیر است. کنترل رسمی وقتی صورت می‌گیرد که جریان هم نوایی با هنجارهای اجتماعی بر اساس قوانین و مقررات، آیین نامه‌ها و نظایر آن به وسیله دولت یا نیروهای اجرایی انجام گیرد. نیروهای انتظامی و امنیتی نمونه برجسته‌ای از کنترل اجتماعی رسمی هستند.
کنترل اجتماعی غیر رسمی شامل کلیه امر و نهی‌هایی است که به فرد می‌شود تا بتواند با هنجارهای اجتماهی گروهی سازگار شود. گروه‌هایی همچون: خانواده، مسجد و غیره می‌توانند با ابزارهایی مانند ستایش، نکوهش و خشم اخلاقی، بر رفتار فرد اثر بگذارند.
از آن جا که بخش زیادی از کنترل افراد از راه کنترل رسمی صورت می‌گیرد، ممکن است در دراز مدت تأثیر خود را از دست بدهد. بنابراین، همراه با کنترل بیرونی، کنترل درونی که همان ایجاد انگیزه‌های درونی است توصیه شده است. کنترل درونی شامل کنترلی است که در آن خود فرد، علاقه دارد با هنجارهای اجتماعی هم نوایی پیدا کند و اگر کسی او را کنترل نکند خود را هم نوا می‌کند. مسجد می‌تواند کنترل درونی را به بهترین شیوه در فرد ایجاد کند. از این‌رو، مسجد با تقویت نفس لوامه که ملامت کننده انسان در هنگام سرپیچی از قوانین و مقررات و فرمان‌ةای اسلامی است زمینه کنترل اجتماعی و مبارزه با انحراف‌های اجتماعی را فراهم می‌سازد.

برای تبیین بهتر کنترل اجتماعی مسجد، نقش مسجد را در کاهش جرم بررسی می‌کنیم:
مسجد و کاهش جرم
انسان موجودی اجتماعی است که برآورده شدن نیازهایش در جامعه انسانی ممکن است. جوامع انسانی جهت تداوم و رشد و امنیت حقوقی اعضاء، هنجارها و قوانینی دارد که نظام رفتار اجتماعی افراد جامعه را تعیین می‌کند، ولی در طول تاریخ، برخی انسان‌ها قوانین مدنی را زیرپا گذاشته، به حقوق دیگران تجاوز کرده‌‌اند. در این میان پدیده‌ای به نام جرم مطرح می‌شود که اساس زندگی اجتماعی انسان را به خطر می‌اندازد. جرم در مفهوم اجتماعی، همان ناهنجاری است که امنیت اجتماعی را تهدید میکند. این مقوله به اندازه‌آی مهم است که یکی از رشته‌های جامعه شناسی (جامعه شناسی انحرافات یا جامعه شناسی جنایت) به بررسی علل جرم و جنایت و راه‌های اصلاح آن پرداخته است.
مسجد به عنوان یکی از مهم‌ ترین نهادهای دینی در تربیت افراد جامعه مؤثر است و ثمره این تربیت، کاهش جرم و ناهنجاری‌های اجتماعی است. این تأثیر در دو دسته از افراد جامعه اثرگذار است؛ یک دسته افراد مسجدی اند و دسته دیگر افراد غیر مسجدی می‌باشند.

تأثیر مسجد در کاهش جرم افراد اهل مسجد
افرادی که در مسجد حاضر می‌شوند، با اثرپذیری از آموزش‌های مسجد به شکلی تربیت می‌شوند که میزان جرم در آنان کاهش می‌یابد. جنبه‌های اثرگذاری مسجد در این باره چنین است:

تقویت هویت دینی
هویت دینی در درون انسان و با آفرینش او آمیخته است و انسان را به ارزش‌های اخلاقی و قوانین الهی پایبند می‌سازد. در هویت دینی، انسان‌هایی که وحی را باور دارند، هر نوع سازش بر خلاف ارزش‌ها و هنجارها را رد می‌کنند.
با توجه به شاخص‌های هویت دینی، مسجد با فعالیت‌های مذهبی و آموزش‌های بلندش، هویت دینی افراد اهل مسجد را تقویت می‌کند و این در حالی است که دین و معنویت بزرگ‌ترین مانع جرم و جنایت هستند که ضمانت اجرایی بالایی دارند. بی رغبتی به دنیا، مردم داری، فروتنی، همت بلند و ساده‌ زیستی، از شاخص‌های هویت دینی هستند که مسجد آنها را تقویت می‌کند و نبود این شاخص‌ها (دنیا پرستی، تکبر و خودخواهی، مردم ستیزی، تنبلی و میل به تجملات) به گونه‌‌ای از علل جرم به شمار می‌روند.

ایجاد موقعیت اجتماعی
در برخی موارد دست زدن به جرم و جنایت نشانه عقدههای روانی برای جلب توجه دیگر افراد اجتماع صورت می‌گیرد که نشانگر نداشتن پایگاه اجتماعی مجرم است.
افراد اهل مسجد جایگاه مناسبی در میان مردم دارند و همه افراد با دیده احترام به آنان می‌نگرند. گذشته از این، پایگاه اجتماعی افراد اهل مسجد سبب می‌شود که توقع مردم از آنان بالا رود و آنان را الگوهای اخلاقی بدانند. به این ترتیب، افراد اهل مسجد به سبب پایگاهی که در میان مردم دارند، نمی‌توانند از قانون‌های اجتماعی سرپیچی کنند.

تأثیر مسجد در کاهش جرم افراد غیر مسجدی
اگر فعالیت‌های مسجد گسترده باشد وبه اجرای اعمال دینی داخل مسجد محدود نشود، مسجد بر افراد غیر مسجدی نیز اثر می‌گذارد و از کارهای خلاف آنان جلوگیری می‌کند. این فعالیت‌ها چنین است:

الف) گروه‌های امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر، از ویژگی‌های امت اسلامی[117] و پیامبر[118] و مؤمنان[119] است که واجبات دیگر در برابر آن، همچون قطره‌ای در برابر دریاست.
اگر فعالیت‌های مسجد گسترده باشد، با تشکیل گروه‌های امر به معروف و نهی از منکر می‌توان جرم و جنایت را دست کم در محله‌ای که مسجد در آن قرار دارد کنترل کرد.

ب) پایگاه بسیج
پایگاه‌های بسیج برای برخورد قانونی و قاطعانه با مجرمان و تأمین امنیت در محله‌ای که مسجد در آن قرار دارد مؤثرند. گشت‌های شبانه و اعضای فعال بسیج، محیط ناامنی برای مجرمین ایجاد می‌کند و نقش مهمی در کاهش جرم دارند.

ج) فعالیت‌های فرهنگی
فعالیت‌های فرهنگی مسجد، هم چون کتاب خانه و مسابقه فرهنگی، علمی و ورزشی در افزایش سطح فرهنگی جامعه و کاهش جرم مؤثر است. این فعالیت‌ها می‌تواند فرهنگی را ایجاد و ترویج کند که در آن، شهروند خوب بودن و احترام به قانون، ارزش به شمار می‌آید. این فعالیت‌ها با برپا کردن اوقات فراغت و جهت دهی به بینش افراد، یک نظام اجتماعی امن را فراهم می‌کند.

آثار خانوادگی
خانواده کوچک‌ ترین واحد اجتماع و عامل تعیین کننده شکل گیری نظام اجتماعی است. عوامل انگیزشی و رفتاری گوناگونی بر قوت و پایداری خانواده و اعضای آن مؤثر است.
مسجد به عنوان نهاد مذهبی در خانواده نیز نقش آفرینی می‌کند و سبب استحکام آن می‌شود.

ایجاد فضای معنوی
فضای عمومی منزل در تربیت فرزندان و نظام ارزشی خانواده مؤثر است. در صورتی که این فضا به سمت ارزش‌های واهی و دور از معنویت پیش رود، خانواده وارد بحرانی می‌شود که اصالت و قوام آن را به خطر می‌اندازد و چیزی جز ظاهر پوشالی از آن باقی نمی‌گذارد؛ همانند بحرانی که امروزه در غرب وجود دارد.
فضای حاکم بر خانواده‌های اهل مسجد معمولا معنوی است. اهل مسجد بخشی از وقت خود را در مسجد به عبادت مشغولند و به تقویت ایمان خود می‌پردازند. این روحیه تقوا و خداباوری که در افراد خانه در سایه تعالیم مسجد ایجاد می‌شود، فضای معنویی را می‌سازد که خانواده را مستحکم و پایدار می‌گرداند.
 
--------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت
[1] - فرهنگ لاروس، ج 2، ص 1892.
[2] - علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا: ج 13، صص 20853 و 20852.
[3] - لغت نامه دهخدا: ج 13، ص 20373
[4] - مسجد در آیینه قرآن و روایات، خسرو تقدسی نیا، صص 139 و 140.
[5] - آل عمران آیه 37 و 39، مریم، آیه 11، ص آیه 21.
[6] - شهاب المنار: ص 23.
[7] - کنزالعمال: ج 7، ص 650.
[8] - مستدرک الوسائل: ج 3، ص 447.
[9] - کنزالعمال: ج 7، ص 648.
[10] - کنزالعمال: ج 7، ص 648
[11] - کنزالعمال: ج 7، ص 361.
[12] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 482.
[13] - مستدرک الوسائل: ج 3، صص 313 و 359.
[14] - همان: ج 3، ص 355.
[15] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 85.
[16] - مصتدرک الوسائل: ج 3: ص 363.
[17] - وسائل الشیعه: ج 3، صص 84 و 85.
[18] - همان: ص 85.
[19] - همان.
[20] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 482.
[21] - عباس عزیزی: جامع آیات و احادیث نماز: ج 2، ص 277.
[22] - المحجة البیضاء: ج 1، ص 302.
[23] - مستدرک الوسائل: ج 3، ص 365.
[24] - علل الشرایع: ج 2، ص 466.
[25] - بحارالانوار: ج 81، ص 154.
[26] - کنزالعمال: ج 7، ص 651.
[27] - کنزالعمال: ج 7، ص 654.
[28] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 485.
[29] - کنزالعمال: ج 7، ص654.
[30] - بحارالانوار: ج 73، ص 369.
[31] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 486.
[32] - کنزالعمال: ج 7، ص 657.
[33] - همان: ص 656.
[34] - مستدرک الوسائل: ج 3، ص 372.
[35] - توبة: 17.
[36] - مستدرک الوسائل: ج 3، ص 516.
[37] - وسائل الشیعه: ج 3، صص 516 و 518.
[38] - همان: ص 517.
[39] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 502.
[40] - بحارالانوار: ج 83، ص 380.
[41] - مستدرک الوسائل: ج 3، ص 385.
[42] - کنزالعمال: ج 7، ص 675.
[43] - بحارالانوار: ج 18، ص 107.
[44] - همان: ج 80، ص 381.
[45] - کنزالعمال: ج 7، ص 667.
[46] - الاستبصار: ج 1، ص 473.
[47] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 507.
[48] - مستدرک الوسائل: ج 3، ص 373.
[49] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 575.
[50] - کنزالعمال: ج 7، ص 669.
[51] - فضایل و آثار مسجد در آیینه قرآن و حدیث، عباس عزیزی، ص 134.
[52] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 575.
[53] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 518.
[54] - فضایل و آثار مسجد در آیینه قرآن و حدیث: عباس عزیزی، ص 134.
[55] - مستدرک الوسائل: ج 1، ص 226.
[56] -همان: ج 3، ص 363.
[57] - بحارالانوار: ج 80، ص 373.
[58] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 481.
[59] - همان: ج 3، ص 554.
[60] - همان: ج 3، ص 481.
[61] - مستدرک الوسائل: ج 3، ص 554.
[62] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 512.
[63] - همان: ص 513.
[64] - بحارالانوار: ج 83، ص 348 و 385.
[65] - بحارالانوار: ج 83، صص 354 و 379.
[66] - وسائل الشیعه: ص 479.
[67] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 556.
[68] - نک: علی ذو علم، انقلاب و ارزش‌ها، فصل اول.
[69] - نک: ناجی محمد حسین عبدالقادر انصاری: تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر، 1378
[70] - نک: لغت نامه، دهخدا: ج 13، ص 20853 به نقل از: پطروشنسکی، اسلام در ایران از هجرت تا پایان قرن نهم هجری، ترجمه، کریم کشاورزی، صص 96 تا 103.
[71] - فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان: ج 5، ص 72.
[72] - برای مطالعه بیشتر نک: رحیم نوبهار، کوی دوست. صص 241 تا 251.
[73] - حج: 39.
[74] - سید احمد فهری، پرواز در ملکوت: صص 238 ـ 239.
[75] - بقره: 114.
[76] - در بخش گذشته، آداب و احکام نماز را بیان کردیم.
[77] - حضرت امام خمینی: رسالة توضیح المسائل، مسئله 907.
[78] - نک: رحیم نوبهار: سیمای مسجد، ج 2، ص 10.
[79] - مجید رشیدی پور، آشنایی با تعلیم و تربیت اسلامی، ص 8 تا 12.
[80] - محمد مهدی پور علی فرد، نکته‌هایی درباره روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، ج، انتشارات شاکر، ص 19.
[81] - نک: حمید نگارش، هویت دینی و انقطاع فرهنگی، صص 26 56، نمایندگی ولی فقیه در سپاه مرکز تحقیقات اسلامی.
[82] - نک: محمد هدی پور علی فرد، نکته‌هایی درباره روش دینی نسل جوان و نوجوانان، ج1، فصل 3، 4، 5، 6.
[83] - البته در برخی موارد افراد مسجد چنین نیستند. این امر به معنای نبود چنین کارکردی برای مسجد نیست بلکه حاکی از نقاط ضعف آن مسجد و فاصله آن از مسجد ایده‌آل اسلامی می‌باشد.
[84] - امام حسین (علیه‌السلام) می‌فرماید: کسی که همواره به مسجد رفت و آمد می‌:ند، یکی از این هشت فایده به ان می‌رسد. ... یافتن رفیق نیک... .(تحف العقول، ص 256)
[85] - احمد بن علی بن ابوطالب طبرسی، احتجاج، نشر مرتضی، مشهد، 1403 هـ ق، صص 29 ـ 38.
[86] - التراتیب الادریه، ج 2، ص 233.
[87] - محمد اسماعیل بخاری، صحیح بخاری، ج 1.
[88] - التراتیب الاداریه: ج 2، ص 222.
[89] - همان: ج 2، ص 233
[90] - وسایل الشیعه: ج 3، ص 86، روایت 8.
[91] -زید العابدین بن علی عاملی، منیة المرید: ص 106.
[92] - همان.
[93] - محمد بن عبدالله زرکشی، اعلام المساجد باحکام المساجد، ص 328.
[94] - مستدرک الوسایل، ج 3، ص 363، روایت 20، چاپ 3 از ابواب احکام المساجد.
[95] - نک: کوی دو ست، صص 167 ـ 170.
[96] - تاریخ احمد شبلی، آموزش در ا سلام، ترجمه: محمد حسین ساکت، دفتر ننشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1363 هـ ش،
پیوست 2 (نقدی بر کتاب تاریخ آموزش در اسلام) از مصطفی جواد، ص 40.
[97] - تاریخ احمد شبلی، آموزش در اسلام، ترجمه: محمد حسین ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1363 هـ. ش، پیوست 2 (نقدی بر کتاب تاریخ آموزش در اسلام) از مصطفی جواد، ص 40.
[98] - همان: ص 89 بع بعد.
[99] - نک: همان
[100] - نهج البلاغه: تنظیم: صبحی صالح، ص 540، حکمت شماره 369، مرکز البحوث الاسلامیة، ایران، 1359، افست از چاپ بیروت، 1387 هـ. ق
[101] - همان:
[102] - وسائل الشیعه: محمد بن حسین عاملی، ج 3، ص 493، باب 14 از ابواب احکام المساجد، روایت 1.
[103] - مستدرک الوسائل: میرزا حسن نوری، ج 3، ص 355، باب یک از ابواب احکام المساجد، روایت 2.
[104] - التراتیب الاداریه: عبدالحی الکتانی، ج 1، ص 48.
[105] - همان: ص 477 ـ 478.
[106] - نک: محمد مکلی السباعی، نقش کتاب خانه‌های مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکویی، تهران، 1373، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
[107] - وسائل الشیعه: ج 3، ص 510، باب 30 از ابواب احکام المساجد روایت 1 ـ 5.
[108] - نک: رحیم نوبهار، سیمای مسجد، ج 1، صص 113 ـ 117.
[109] - نک: صحیح بخاری، ج 1، کتاب الصلاة، باب 78، شماره 99، نه جلد در چهار مجلد، دارالقلم، بیروت، 1407 هـ. ق، تحقیق: قایم الشماعی، الرفاعی.
[110] - نک: کوی دوست، فصل ششم، صص 147 ـ 184.
[111] - نک: علی ذو علم، انقلاب ارزش‌ها، فصل دوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
[112] - البته درباره امروز از کوشش بسیار مسلمانان در به کار بستن معماری با کیفیت بالا در مسجدها، برداشت‌های گوناگونی وجود دارد. نک: کوی دوست، ص 79 به نقل از المسجد فی الاسلام، طه الولی، ص 14.
[113] - نک: سیمای مسجد، صص 207 ـ 236.
[114] - کوی دوست، ص 217 به نقل از الطبقات الکبری، ابن سعد، ج 1، صص 246 ـ 247.
[115] - همان.
[116] - نک: سیمای مسجد، فصل هفتم، ص 189 ـ 201، بینش اسلامی و پدیده‌های جغرافیایی، ص 42.
[117] - آل عمران: 110
[118] - مریم: 55؛ اعراف: 157.
[119] - اعراف: 112؛ حج: 41 ـ 38؛ آل عمران: 114.

منبع: سایت موسسه جهانی سبطین