زبان عاقل
انسان عاقل وقتی بخواهد سخنی بر زبان آورد، ابتدا خوب در مورد آن می اندیشد و سپس هنگامی که به درستی سخن خود اطمینان یافت، آن را بر زبان می آورد. در مقابل، انسان نادان، هر سخنی که به زبانش آمد، نسنجیده بیان می کند. امیرمؤمنان علیه السلام دراین باره می فرماید: «زبان عاقل، پشت قلب او قرار دارد و قلب احمق و نادان، پشت زبان او جا گرفته است».
فضیلت علم
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «دانش، از مال دنیا بهتر است، زیرا دانش نگهبان توست ولی مال را تو باید نگهبانی کنی. مال دنیا با بخشش کاسته می شود، ولی دانش براثر بخشش، رشد و فزونی می یابد. آنچه با مال دنیا به دست آمده، با تمام شدن مال، از بین می رود».
امیرمؤمنان علیه السلام در این کلام نورانی، از برتری دانش در برابر مال دنیا سخن می گوید و برای آن سه دلیل می آورد: اول آنکه دانش، انسان را از مشکلات زندگی و گرفتاری های آخرت نگه می دارد و از خسارت هایی که به سراغ اشخاص جاهل می رود، دور می کند. ولی مال دنیا نه تنها نگهبان صاحب خود نیست، بلکه صاحب مال، ناچار است پاره ای از وقت، فکر و نیروی خود را برای نگهداری آن از دست بدهد. دوم آنکه صاحب مال، وقتی مقداری از مالش را به دیگران می بخشد، به همان میزان از مالش کم می شود ولی صاحب علم، هر چه از دانش خود به دیگران می بخشد و به دیگران می آموزد، بر آگاهی های خود می افزاید. سوم آنکه وقتی مال و ثروت از بین برود، تمامی چیزهایی هم که به واسطه آن مال و ثروت به دست آمده، مثل مقام و شهرت از بین خواهد رفت، در حالی که شخص عالم، هیچ گاه آنچه را با علم خود به دست می آورد، از دست نمی دهد.
پرهیز از شوخی زیاد
یکی از نشانه های وقار انسان این است که از شوخی کردن زیاد بپرهیزد و متین و جدی باشد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «هیچ کس شوخی نمی کند، مگر آنکه بخشی از عقل خود را دور می اندازد». ایشان در جای دیگری به فرزندشان امام حسن علیه السلام چنین توصیه می کند: «نه تنها خودت هیچ گاه در حضور مردم شوخی نکن و حرف های خنده آور مزن، بلکه حتی حرف های خنده آور دیگران را هم نقل مکن؛ چون این کار موجب سبکی می شود و ارزش انسان را از بین می برد».
بردباری و پرهیزکاری
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:«بردباری، شجاعت است و پرهیزکاری، توانگری». بدون شک بردباری، یکی از عالی ترین جلوه های شجاعت انسان به شمار می رود. شجاع، کسی نیست که در برابر هر مسئله به خشم می آید و عجولانه دست به اقدامات حساب نشده می زند؛ چون بسیار دیده شده که چنین افرادی، صدها گرفتاری برابر خود و دیگران ایجاد کرده اند. شجاع حقیقی کسی است که در برابر مشکلات بردبار باشد و با صبر و حوصله به راه حل آنها بیندیشد. فضیلت دیگر که در این سخن به آن اشاره شده، پارسایی است که برای انسان، بهترین ثروت ها و بالاترین توانگری هاست. انسان پارسا، همواره در وجود خود، آن قدر ارزش های روحی و معنوی دخیره می کند که دیگر به مال و ثروت دنیا چشم نمی دوزد و همین بی نیازی از مال دنیا، بزرگ ترین ثروت به شمار می رود.
دقت در انتخاب دوست
دوست خوب، آدمی را به کمال می رساند و دوست بد، او را از رحمت الهی باز می دارد. امیرمؤمنان در سخنی گهربار می فرماید که چه کسی را نباید به عنوان دوست برگزید:«از دوستی با نادان بپرهیز؛ چون او می خواهد به تو سود برساند، ولی از روی نادانی زیان می رساند. از دوستی با شخص تنگ نظر بپرهیز؛ چون او تو را هنگامی که به شدت نیازمند او باشی رها می کند. از دوستی با شخص بد کار بپرهیز؛ چون او به ناچیزترین قیمت ها تو را می فروشد. از دوستی با دروغگو بپرهیز؛ چون او مانند سراب فریبت می دهد، دور را در نظرت نزدیک، و نزدیک را دور جلوه گر می سازد».
ارتباط با بستگان
پیشوایان معصوم همواره بر صله رحم سفارش کرده اند؛ زیرا، موجب تقویت پیوندهای خانوادگی و از بین رفتن اختلافات و کینه ها می گردد و رویارویی افراد را با سختی ها آسان می گرداند. امیرمؤمنان علیه السلام در سفارشی به ارتباط با بستگان چنین می فرماید:«ای مردم! هیچ کس از طایفه و خویشان خود بی نیاز نیست، هر چند صاحب مال و ثروت باشد. آدمی همواره به دست و زبان آنها که از او دفاع کنند، محتاج است. آنها بهتر می توانند گرفتاری های او را برطرف سازند و در هنگام سختی ها و پیشامدهای ناگوار، بر او مهربانند». آن حضرت در قسمت دیگری می فرماید:«آگاه باشید! هیچ کدام از شما نباید از خویشان خود روی گرداند؛آن گاه که آنها را در فقر و پریشانی می بیند، باید به ایشان احسان کند». ایشان در نامه ای به فرزند برومندشان امام مجتبی علیه السلام می نویسد:«بستگان خویش را گرامی دار؛ زیرا آنها بال و پر تواند که با آنها پرواز می کنی، و ریشه تواند که به آنها باز می گردی، و دست تواند که با آن به دشمنان حمله می کنی».
تفاوت بین اعمال
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:«چه تفاوت بسیاری بین دو گونه عمل و کردار انسان ها وجود دارد؛ عملی که لذت و خوشی آن به سرعت می گذرد، ولی نتایج زیان بار آن باقی می ماند، و عملی که رنج و زحمت آن، زود تمام می شود، ولی پاداش آن بر جای خواهد ماند».
خداوند متعالی، انسان را آزاد آفرید و به او اختیار داد، تا آزادانه راه زندگی خویش را برگزیند و هر عملی را که دلش خواست، انجام دهد. اما در روز قیامت، کسی که عمل خوب انجام داده پاداش می گیرد و کسی که مرتکب اعمال ناپسند شده، به کیفر و مجازات می رسد. امیرمؤمنان علیه السلام در این فرمایش نورانی، به انسان ها هشدار می دهد که هرگز فریب ظاهر را نخورند. کار خوب و بد، هر دو به زودی می گذرد و تمام می شود؛ در حالی که پی آمد آن از بین نمی رود و در کارنامه عمل انسان باقی می ماند.
اخلاص
اخلاص، پایه همه ارزش های اخلاقی و رهنمودی قرآنی است که موجب می شود ایمان در وجود انسان جا گیرد و آدمی به رشد و کمال برسد. امیرمؤمنان علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید: «اساس دین، شناخت خدا و کمال شناخت، در تصدیق خدا و نهایت و کمال تصدیق، در یگانه پرستی و کمال توحید، در خالص ساختن اعمال برای خداوند است». نیز از آن حضرت است که:«کسی که اعمال خود را برای خدا خالص گرداند، در نتیجه حق تعالی هم او را برای خود اختیار می کند و او از جمله معادن دین خدا روی زمین می گردد».
تمرین بردباری
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:«اگر بردبار نیستی، خو را وادار به بردباری کن؛ زیرا کسی که خود را به گروهی شبیه کند، به زودی از آنان می شود». بعضی ها در برابر کوچک ترین ناملایمت، آرامش خود را از کف می دهند و دست به کارهایی می زنند که ناراحتی های فراوانی در پی دارد. چاره این افراد آن است که با اراده و تمرین، اندک اندک خود را شبیه بردباران کنند تا سرانجام این صفت، ملکه رفتاری شان گردد و جزو صابران شوند.
اهمیت حیا
حیا، یکی از فضیلت های مهم اخلاقی است که در روایات اسلامی بسیار به آن توجه شده است. حیا، سبب بازداشتن انسان از ارتکاب بسیاری از گناهان گردیده، مروارید گران بهایی است که فرد و جامعه را پاکیزه و درخشان می کنند. امیرمؤمنان علیه السلام درباره حیا می فرماید:«هیچ ایمانی مانند حیا و صبر نیست». نیز از آن حضرت است که: «هر که جامه حیا و شرم بپوشد، مردم زشتی های او را نخواهند دید».
ویترین تهمت
مؤمن، نه تنها از انجام کارهای زشت و نادرست دوری می کند، بلکه باید از قرار گرفتن در فضای آلوده به گناه هم بپرهیزد. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «کسی که خود را در معرض بد نامی و جایگاه تهمت قرار می دهد، نباید کسی را که به او گمان بد می برد، سرزنش کند»؛ زیرا تقصیر از خود اوست که زمینه بدگمانی دیگران را فراهم آورده است.
عزّت نفس
امیرمؤمنان می فرماید: « نفست را از هر زبونی و پستی گرامی بدار، هر چند تو را به نعمت های بی شمار رساند؛ زیرا هرگز برابر آنچه از نفس خویش صرف می کنی، عوض نخواهی یافت و بنده دیگری مباش که خداوند تو را آزاد آفریده است». یکی از شعارهای والای اسلام، عزّت نفس است. انسان مسلمان با عزّت نفس، طعم واقعی ایمان را می چشد و از شر دشمن درونی، یعنی هوای نفس و دشمن خارجی در امان می ماند. از این رو، امیرمؤمنان علیه السلام در این کلام نورانی تصریح می کند که اگر در برابر کرامت و عزت نفس، انسان هر قدر هم از نعمت ها و ثروت دنیا بهره مند شود، باز خسارت و ضرری جبران ناپذیر دیده است.
اهمّیت وفای به عهد
اسلام درباره وفای به عهد سفارش های بسیاری کرده است تا جایی که یکی از تفاوت های آشکار انسان مسلمان را با دیگران، در وفای به عهد و پیمان می داند. از این رو، مسلمان واقعی باید به عهد و پیمان هایش اهمیت دهد و دیگران را آزرده خاطر نکند. شخصی که عهدی می بندد و قولی می دهد، در گرو آن عهد باقی می ماند تا انجامش دهد. امیرمؤمنان علیه السلام در این باره می فرماید: «کسی که از او درخواستی می شود، تا زمانی که وعده انجامش را نداده باشد، آزاد است».
گذشت
گذشت، از ویژگی های مؤمنان به شمار می رود. از بین رفتن کینه ها، نزدیک شدن قلب ها و در نتیجه تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی، از آثار مهم گذشت است.
امیرمؤمنان علیه السلام نیز در نامه ها و خطبه های خویش می فرمود: «خشم را فرو بنشان و هنگام توانایی و قدرت، گذشت کن، و هنگام تندخویی، بردبار باش تا برایت پاداش نیکو بنویسند». نیز از آن حضرت است که: «بخشش و گذشت، نگهبان آبروهاست».
