دلالت آیات بر وجوب حجاب و حدود آن
نوشتاری از حجت‌الاسلام و المسلمین علی محمدی جورکویه عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه
در این یادداشت به بررسی دو آیه “۵۹ سوره احزاب” و “۳۱ سوره نور” که دلالت وجوب حجاب و حدود آن را تبیین می کند خواهم پرداخت:
- آیه ۵۹ سوره احزاب
یکی از آیات، آیه ۵۹ سوره احزاب می‌باشد که خداوند در این آیه خطاب به پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم – می‌فرماید:
یَأَیهُّا النَّبىِ قُل لّأِزْوَاجِکَ وَ بَنَاتِکَ وَ نِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیهْنَّ مِن جَلَبِیبِهِنَّ ذَالِکَ أَدْنىَ أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَ کاَنَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا.
اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمن بگو: «جلبابها [روسرىهاى بلند] خود را بر خویش فروافکنند، این کار براى اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است (و اگر تا کنون خطا و کوتاهى از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است.
“جلابیب “جمع “جلباب” و آن به معنای پیراهن است و “جلب” یعنی آوردن چیزی از مکانی به مکانی و چیزی که چیزی را می‌پوشاند(ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۱ع ص ۴۶۹ و ۴۷۰) و برخی آن را پوشاننده سر و سینه و برخی دیگر پوشش از روی سر تا بالای زانو دانسته‌اند(ابن اثیر جزری، النهایة، ج۱، ص۲۸۳).
“یدنین” نیز به معنای نزدیک کردن(الراغب ألإصفهانى، مفردات ألفاظ القرآن، ص۳۱۹) یا بلند گرفتن(الطریحی، مجمع البحرین، ج۱، ص۱۴۸) است یعنی اطراف “جلباب” (پیراهن) را به هم نزدیک کنند به‌گونه‌ای که از لای درز آن بدنشان پیدا نشود یا “جلباب” را بلند بگیرند به‌گونه‌ای که از سر تا زانویشان را بپوشاند.
نکته قابل توجه اینکه خداوند در این آیه نمی‌فرماید: به زنان بگو از “جلباب” استفاده کنند بلکه می‌فرماید: به زنان بگو این جلبابی را که استفاده می‌کنید اطرافش را به هم نزدیک کنید تا حجاب شما حجاب شرعی گردد. یعنی استفاده از “جلباب” بین زنان عصر پیامبر رواج داشته است اما قرآن عرف رایج درباره شیوه استفاده از جلباب را نمی پذیرد و شیوه درست استفاده از آن را بیان می‌کند.
لذا این آیه نیز با بیان جمله خبری – که در ابلاغ دستور رساتر از جمله امری است – پوشش خاص و شرعی را بر زنان مسلمان واجب می‌شمارد.
- آیه ۳۱ سوره نور
آیه دیگر درباره حکم حجاب، آیه ۳۱ سوره نور است که خداوند در این آیه بعد از موظف کردن زنان مؤمن به فروگرفتن دیدگان خود از نگاه هوس‌آلود و حفظ پاکدامنی، فرموده است:
وَ لَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْیَضْرِبْنَ بخِمُرِهِنَّ عَلىَ جُیُوبهِنَّ وَ لَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ.
و زینت خود را- جز آن مقدار که نمایان است- آشکار ننمایند و (اطراف) روسرىهاى خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود) و زینت خود را آشکار نسازند.
زینت به دو نوع زینت ظاهر و باطن (پنهان) تقسیم می‌شود که آیه شریفه خطاب به زن‌ها می‌فرماید زینت باطنی خود را نزد نامحرم آشکار نکنید. زینت ظاهر عبارت است از: صورت، کف دستان و پاها و سرمه چشمان، حنای کف دست و پا و انگشتر و مراد از زینت پنهان، زیورآلاتی مانند خلخال (پابند زینتی)، دستبند (و النگو) و گوشواره است و البته منظور از ممنوعیت آشکار کردن آنها، ممنوعیت آشکار کردن مواضع آنها از بدن مانند مچ پا و دست و گوش می‌باشد(ر. ک: طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص ۴۲۹ و …).
خُمُر جمع خِمار است که بر پوشاندن دلالت دارد(ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۲۱۵) و آن لباس معروفی نزد زنان است(ابن اثیر الجزری، النهایة، ج۳، ص۴۴). وقتی گفته می‌شود: خَمَّرتْ به رأسها یعنی زن سرش را پوشاند(ابن منظور، لسان العرب، ج۴، ص۲۵۷). لذا راغب می‌گوید: به آنچه که با آن چیزی پوشانده می‌شود خِمار گفته می‌شود، لیکن این کلمه در عرف اسم شده برای آنچه که زن با آن سرش را می‌پوشاند و جمع آن خُمُر است.
جُیُوب جمع جَیْب است و جیب القمیص یعنی آن قسمت باز پیراهن که نزدیک گلو می‌باشد(الفیومى، المصباح المنیر، ج۲، ص۱۱۵). الجیب یعنی گریبان و یقه پیراهن(ابن منظور، لسان العرب، ج۱، ص۲۸۸). بنابراین، خمار جامه‌ای است مانند مقنعه که زن سر، گریبان و سینه خود را با آن می‌پوشاند.
بر این اساس، آیه ۳۱ سوره نور در خطاب به زنان مومن با نهی از آشکار کردن زینت باطنی (پنهانی) و مواضع آن و امر به پوشاندن سر، گردن و گریبان، به روشنی بر وجوب حجاب بر زنان و حدود آن دلالت دارد.
در این آیه نیز خداوند نمی‌فرماید: زنان از خمار استفاده کنند بلکه می‌فرماید: این خماری را که زنان استفاده می‌کنند به گونه‌ای باشد که گردن و گریبانشان را بپوشاند. به دیگر بیان، عرف رایج (آن زمان) درباره شیوه استفاده از خمار برای پوشش سر بین زنان کامل و درست نبوده و شارع می‌خواهد آن را کامل کند.
